CHUYỆN PHIẾM CHỮ NGHĨA
Phong Châu
Trong ngôn ngữ Việt Nam có nhiều tiếng (để nói) và nhiều chữ (để viết) là chữ kép, tức hai chữ đi liền nhau mà chúng ta nghe và viết đã quá quen dù là danh từ, động từ hoặc tĩnh từ…Xin đưa ra vài ví dụ về danh từ như những chữ họ hàng, bà con, bạn bè, chợ búa, thuốc men…động từ như ăn nói, nói năng, viết lách…tĩnh từ như vui vẻ, sạch sẻ, mát mẻ...
Hãy xét danh từ “họ hàng”. Khi nói hay viết hai chữ “họ hàng” thì chúng ta nghĩ ngay đến những người có liên hệ gia tộc với nhau. Nói hay viết “ông A có họ hàng với bà B” thì chúng ta đều hiểu rằng hai người này là “bà con” (lại một chữ kép nữa) với nhau dù là “bà con” xa hay gần. Nếu tách riêng hai chữ “họ” và “hàng” ra thì ta vẫn có thể dùng chữ “họ” chứ không ai dùng chữ “hàng” để nói đến những người có liên hệ gia tộc với nhau. Ta có thể nói: “Anh ấy có họ với tôi” chứ không thể nói “Anh ấy có hàng với tôi” được (trừ khi nói: người trong Nam nhận họ, kẻ ngoài Bắc nhận hàng!). Cho nên khi có một danh từ kép như hai chữ “họ hàng” chẳng hạn thì ta có thể dùng cả hai chữ “họ hàng”, họăc một chữ đầu “họ”, mà không ai dùng chữ sau “hàng”. Lại nữa, ta nói “nó và tôi có họ với nhau” chứ không ai nói “Nó và tôi là họ với nhau”. Còn hai chữ “bà con” cũng không giống trường hợp hai chữ “họ hàng”. Ta có thể nói “ Anh và tôi là bà con với nhau” chứ không nói “Anh và tôi là bà với nhau” hoặc “Anh và tôi là con với nhau” được! Thật là rắc rối! Không hiểu các nhà ngôn ngữ học giải thích thế nào đây?
Chắc chắn nhiều lần chúng ta nghe người quanh ta nói những câu rất thông thường như “chợ búa hôm nay ế ẩm” hay “hôm nay chưa chợ búa gì cả”. Phân tích hai câu trên cũng nhận ra được nhiều điều thú vị trong ngôn ngữ Việt Nam mà hàng ngày ta vẫn xử dụng. Một bà bán hàng trong chợ gặp hôm ế ẩm thì than rằng “chợ búa hôm nay ế ẩm quá!”. Một bà bận bịu chưa đi chợ được thì than: “chưa chợ búa gì cả!”. Ta lưu ý trong ví dụ thứ hai không có chủ từ đứng ở đầu câu mà cũng không có động từ “đi” như khi ta nói “ mẹ tôi đi chợ”. Các bạn có bao giờ nghe một người phát biểu như thế này chưa “Sáng nay chị tôi đi chợ búa rất sớm”? Câu này nghe ra hình như hơi nghịch nhĩ. Cho nên phải nói: “ Sáng nay chị tôi đi chợ rất sớm”. Điều thú vị nhất của hai chữ “chợ búa” là để cái “búa” phía sau cái “chợ” thì thành “phiên chợ, họp chợ, đi chợ…” nhưng nếu sáng sớm ra đường mà gặp một người đẹp phán cho câu “Sáng nay chưa búa gì cả” thì phải nhanh chân lẹ cẳng mà chạy kẻo không thì ăn cái búa là cái chắc. Một lần nữa xin các nhà ngôn ngữ học giúp cho!
Nhà nghèo, không có tiền mua thuốc cho con bị bệnh, người mẹ than: “không tiền thuốc men e khó qua khỏi…” Một anh chồng bị bệnh mà lười không uống thuốc thì bị chị vợ phán: “đồ lười biếng, không chịu thuốc men gì cả, cho mày chết luôn!”. Ta cứ cho rằng chữ men đứng sau chữ thuốc là một danh từ thì, thứ nhất là chất men dùng để tráng bên ngoài như men răng men sứ, thứ hai là chất men trong các loại rượu và bia. Với chất men thứ nhất, có thể nào trong thuốc có chất men khi uống vào nó sẽ tráng các chỗ bị đau được lành chăng? Nghe không ổn phải không các bạn? Còn chất men thứ hai, nếu tôi là chị vợ trong ví dụ trên thì khi gặp anh chồng lười biếng, tôi không cho anh ta uống thuốc, cũng không cho uống thuốc men mà chỉ cho anh ta uống men mà thôi. Lúc ấy anh ta sẽ khỏe ngay, ngồi dậy và chạy ra khỏi nhà để đi mua thêm men.
Chữ “bạn bè” thì cách nay ít lâu tôi có đọc được mấy email với nội dung có liên quan đến hai chữ bạn bè. Email thứ nhất của anh A (xin dấu tên) gửi cho anh B nhờ giúp một việc, email này được gửi đồng thời cho nhiều người. Anh C đọc được email của anh A không bằng lòng nên bèn hỏi anh A tại sao lại phải nhờ anh B làm chuyện như vậy. Anh A bèn trả lời là giữa anh và anh B là chỗ “bạn bè”. Rắc rối bắt đầu ở chữ “bè”. Anh C xài xể anh A một tăng vì theo anh thì chúng ta chỉ là bạn với nhau chứ không thể nào là “ bè”. Mà đã là “bạn” thì không có “bè”, còn có “bè” thì không là “bạn”. Cũng theo anh C, “bạn” thì OK, chứ “bè” thì không được. Anh giải thích thêm “bè” là “bè lũ” “bè đảng” “kết bè kết lũ”, ý nói không tốt. Không hiểu các “bạn” nghĩ sao? Riêng kẻ viết bài này có rất nhiều “bạn”, nhưng nhiều lúc vẫn xử dụng chữ “bạn bè” lúc nói cũng như khi viết. Điều đó không có nghĩa là kẻ này “kết bè, lập bè ” với nhau để làm “chính chị chính em” gì cả. Nếu cứ cho rằng “bạn bè” ở cái nghĩa không tốt thì chắc chắn sẽ oan cho nhiều người lắm, trong đó có kẻ viết phiếm này.
Về động từ, xin đề cập đế các chữ “ăn nói” và “nói năng”.Trong động từ ăn nói, ta thấy có chữ ăn và nói. Ăn là một động từ, nói cũng là một động từ. Nếu tách riêng thì hai hành động ăn và nói hoàn toàn khác nhau. Nhưng hai chữ đứng chung lại thì chỉ có một nghĩa. Thí dụ ta nói “Cô Minh có khiếu ăn nói”, tức là cô Minh nói khéo nói hay…chứ không phải vừa ăn vừa nói…Còn động từ nói năng cũng đặc biệt ở chỗ, nói là một động từ, còn chữ năng thì về phương diện văn phạm, cá nhân tôi không biết phải xếp vào “tự loại” nào? Về chữ nghĩa dân gian, ta có hai chữ “ăn nói” và “nói năng” . Nhưng về ý nghĩa thì theo thiển ý, hai chữ này hoàn toàn khác nhau. Khi đề cập đến một người có tài “nói” người ta phát biểu “ Cô ta là người ăn nói có duyên”, còn đề cập đến một người nói không đâu ra đâu thì “ Cô ta nói năng không đầu không đuôi…” Nói và Nói Năng như vậy không cùng diễn tả tính cách của hành vi nói. Hai ví dụ sau đây cho thấy sự khác biệt. Ví dụ 1: “Ông ấy nói rất hấp dẫn”. Ví dụ 2: “Ông ấy nói năng chẳng ra ngô ra khoai gì cả”. Ta không thể nói: “Ông ấy nói năng rất hấp dẫn” nhưng ta có thể nói: “Ông ấy nói chẳng ra ngô ra khoai gì cả”. Điên cái đầu phải không các bạn?
Động từ “viết lách” mới là hay! “Viết” là động tác cầm bút (bút chì hay bút mực gì cũng OK) để viết trên giấy, trên những tấm check…” Khi chúng ta còn đi học, mài đũng quần trên ghế các nhà trường tiểu học, trung học, đại học, huấn luyện hoặc trong tù cải tạo thì chúng ta có quyền và bổn phận phải “viết”. Khi còn ở bậc tiểu học, mỗi tuần có hai giờ tập viết, nghĩa là viết nắn nót, viết cho đẹp, cho ngay hàng thẳng lối. Nhưng khi lớn lên rồi thì đi làm kiếm tiền để dắt đào đi ăn cà rem hoặc đi coi chớp bóng, không muốn sống độc thân thì kiếm tiền cưới vợ rồi nuôi con. Có nhiều nghề để làm, đi vào quân ngũ cũng lãnh lương hàng tháng, coi như đi làm, làm lính làm quan. Có người lại thích làm cái nghề “viết lách”. Không ai bảo làm nghề “viết” mà phải gọi là “viết lách” mới hay cơ! Nhà văn, nhà thơ, nhà báo …thuộc vào loại những người “viết lách”. Nếu ta thỉnh thoảng viết vài ba lá thư gửi cho đào nói chuyện buồn chuyện vui rồi thêm vào dăm ba câu “tán tỉnh tình tứ” cũng chỉ gọi là “viết” chứ không gọi là “viết lách” được. Khó là ở chỗ đó! Vì “viết lách” đâu phải là chuyện dễ! “Viết” cho đào hay cho người quen đọc thì không có vấn đề vì chỉ có một người đọc mà thôi, nhiều lúc một mình trốn vào nơi kín đáo mà đọc. Còn “Viết lách” là “viết” cho nhiều người đọc, nhất là mấy cái ông thuộc trường phái kiểm duyệt thì đọc rất kỹ. Chẳng những thế, mấy ông này còn đặt bài của người ta lên kính hiển vi loại “cực kỳ xúp- pờ” mà soi nữa. Soi qua soi lại thế nào cũng thấy có điều này điều nọ gây ra bịnh “dị ứng” hoặc bịnh “nhạy cảm” để rồi phán “viết không đúng lề!”. Chuyện này thường xảy ra dưới bầu trời báo chí, văn học nghệ thuật xã-hội-chủ-nghĩa (có người bảo xú-heo-chó-ngựa). Vì vậy mấy vị cầm viết phải “viết lách” là đúng!. Vừa “viết” vừa “lách” để khỏi đi trật đường mòn xú-heo-chó-ngựa. Nhưng cũng có nhiều người cầm bút “viết” mà không “lách” nên họ bị chận đường hành hung, gây tai nạn, vứt chất bẩn vô nhà rồi còng tay nhốt vô tù. Tháng 8 năm 2010 vừa rồi, mấy vị “viết” mà không “lách” này được một tổ chức về nhân quyền trao tặng giải thưởng “viết” mà không “lách”, trong đó có hai vị vị nữ lưu là Trần Khải Thanh Thủy và Mẹ Nấm. Thật đáng phục!
Giờ thì đề cập đến vài tĩnh từ cho đủ phần “chuyện phiếm”. Ba tĩnh từ nêu ở phần đầu là vui vẻ, sạch sẽ, mát mẻ. Lưu ý là ba tĩnh từ này đều có âm “e” đứng ở chữ thứ nhì (vẻ, sẽ, mẻ). Ta đưa ra ba thí dụ để thấy chữ nghĩa Việt Nam không đơn giản chút nào. Thí dụ 1: “buổi họp mặt rất vui vẻ”, cũng có thể nói “buổi họp mặt rất vui”. Thí dụ 2: “Căn phòng này rất sạch sẽ” hoặc “căn phòng này rất sạch”. Thí dụ 3: “Thời tiết hôm nay mát mẻ” hoặc “thời tiết hôm nay mát”. Vậy thì, có thể nào tạm kết luận rằng khi có một tĩnh từ “kép” thì chúng ta có thể dùng cả hai chữ để diễn tả tính chất của sự việc họăc chỉ dùng chữ đứng đầu của tĩnh từ ấy mà không làm sai lệch ý nghĩa. Ngược lại chưa bao giờ nghe ai nói “buổi họp mặt rất vẻ”, “căn phòng này rất sẽ” hoặc “thời tiết hôm nay mẻ”. Nếu “nói năng” như thế e có người bảo ta bị “điện không nặng”.
Kẻ viết bài này định kết thúc câu chuyện phiếm chữ nghĩa ở đây nhưng bỗng nhớ đến hai tĩnh từ rất hay và có phần thú vị. Đó là các chữ “trẻ” và “trẻ trung”. Hãy xem vài ví dụ. 1/Anh Tâm là một người rất trẻ. 2/ Khi còn trẻ, cô Mai hát rất hay. 3/Buổi sinh hoạt hôm nay dành cho các bạn trẻ. 4/Tính của ông Nam rất trẻ trung”. Trong ba ví dụ trước, chữ trẻ nói đến những người còn ở trong độ tuổi thiếu niên, thanh niên, thanh nữ. Ở ví dụ sau cùng, hai chữ trẻ trung nói đến một người có thể đã ở độ tuổi “lục tuần thất tuần” nhưng tính tình, lối nói chuyện, cách giao tiếp của ông ta giống như những người đang còn trẻ tuổi vậy. Để kết luận : chữ trẻ nói về người trẻ, chữ trẻ trung để chỉ các vị già. Già mà trẻ trung thì vẫn có thể gọi bằng anh cũng được. Anh già. Nếu quý vị thuộc phái nữ thì gọi là “chị già” nhưng sau khi phán hai chữ “chị già” thì phải tìm đường mà “chẩu”, kẻo không “chị già” sẽ phán “sáng giờ chưa búa ai” liệu hồn!!!
Phong Châu
